Ikona w kulturze i duchowości chrześcijańskiego Wschodu 1. Pojęcie ikony Określenie ikona pochodzi od greckiego εἰϰών = obraz, odbicie, wyobrażenie, porównanie. Przez ikonę rozumie się obraz malowany specjalną techniką zazwyczaj na drzewie lub na ścianie. W terminologii chrześcijańskiego Wschodu ikon jednak nie maluje się, lecz się pisze. W szerszym znaczeniu ikoną nazywa się również obrazy haftowane lub wykonane w metalu, marmurze, czy steatycie. Starożytny Wschód chrześcijański określał terminem ikona wszelkie wyobrażenia Chrystusa, Bogarodzicy, świętych, aniołów, a także wydarzenia z historii biblijnej. W zachodnim kręgu kulturowo-religijnym samo słowo ikona było używane rzadko, co nie znaczy, chociaż treść tego pojęcia była znana. Na Zachodzie mówi się raczej o świętych obrazach (sacrae imagines) oraz o ich kulcie. Dotyczyło to głównie tych obrazów, które były szczególnie czczone i znane pod mianem obrazów cudownych lub słynących łaskami. Obrazy te nie zawsze odpowiadają wszystkim wymogom wschodniego kanonu ikonograficznego, ale spełniały i spełniają rolę podobną do funkcji ikon na Wschodzie. Wchodzą w życie religijne wiernych, a nawet w publiczny kult Kościoła. Ta funkcja zachodnich świętych obrazów zbliża je bardzo do pojęcia ikony. 2. Symbolika ikony 2.1. Ikona jako okno na świat nadprzyrodzony Ikona jest oknem, okiem, którym chrześcijanin widzi oczyma wiary świat nadprzyrodzony. Jest ona instrumentem, który umożliwia kontakt ze światem nadprzyrodzonym. Kontemplowana z wiarą otwiera człowiekowi wierzącemu dostęp do rzeczywistości niedostępnej w kategoriach naturalnych. Świat nadprzyrodzony jest jednak uchwytny w zupełnie innych kategoriach niż świat naturalny, ziemski, widzialny. Te inne kategorie wypracowała ikonografia przy pomocy odpowiednich środków malarskich, jak: symbolika kolorów, światła, aureole świętych, oryginalne detale anatomiczne, na przykład nieproporcjonalnie długie palce, wydłużone twarze itp. Te szczegóły mają pokazać, że ikona przedstawia zupełnie inny świat niż ten materialny, w którym żyje człowiek. Jest to świat należący do sfery Boga, nadprzyrodzony, transcendentny. W tym świecie przebywa Bóg i Jego święci. Ikona pragnie więc poka-
zać świętych, którzy już w tym świecie żyją. Są to postacie inne, przemienione i otoczone nieprzemijającą chwałą. Ikona nie jest fotografią, wiernym odbiciem, portretem, lecz symbolem. Symboliczny charakter ikony umożliwia jej dwuwymiarowa forma. Na skutek dwuwymiarowości artysta uzyskuje na ikonie przestrzeń, która niczego nie zamyka, lecz stwarza wrażenie istnienia czegoś, co się jeszcze za tą widzialną przestrzenią kryje, a czego należy się domyślać. Tym właśnie różni się ikona od rzeźby. Rzeźba jest bowiem z natury trójwymiarowa, a więc skończona, konkretna i zamknięta. Rzeźba nie pozwala niczego domyślać się, gdyż pokazuje ona wszystko, co artysta zamierzał przedstawić. Dlatego w rzeźbie trudniej niż w ikonie dopatrywać się jakiejś symboliki. 2.2. Przestrzeń i czas w ikonie Charakterystyczną cechą ikony jest obecność na niej elementów architektury. Postacie i wydarzenia biblijne oraz historyczne umieszczone są często na tle architektury. Architektura stanowi tło ikony, na którym wyeksponowane są postacie i wydarzenia. Obecność architektury ukazuje, że przedstawione na ikonie wydarzenia wykraczają poza historię i geografię, są wciąż aktualne i obecne wśród nas. Ikonę cechuje swoista interpretacja czasu. Łączy często w jedną całość najrozmaitsze wydarzenia odległe w czasie. Czas w ikonie ma bowiem sens symboliczny, nie mieści się w kategoriach filozoficznych. Artysta, malarz ikony widzi wydarzenia sakralne, biblijne, czy historyczne jako jedną całość i tak je stara się przedstawić. Połączenie w jedną całość wydarzeń odległych czasowo łączy się z pojęciem przestrzeni ikony jako bezgranicznie idealnej rozciągłości. 3. Religijna funkcja ikony 3.1. Służba wierze Zasadniczą funkcją ikony jest służba wierze. Ikona ma prowadzić do Boga i przybliżyć treści zawarte w Piśmie św. oraz w tradycji Kościoła. Jest ona zapisaną księgą prawd objawionych. Prawda wyrażona w ikonie nadaje jej znamię piękna. Ikona jest nie tyle piękna jako dzieło sztuki, ile raczej ze względu na zawartą w niej prawdę. W odniesieniu do komunikowania treści zarówno słowo, jak i obraz spełniają identyczną funkcję pośredniczenia, przybierając charakter znaku lub symbolu. Na poziomie teologii słowo i obraz są formami przekazu komunikowaniu prawdy (objawienia) lub życia (łaski). W tym sensie słowo Pisma Świętego oraz ikona posiadają tę samą funkcję. Są jednakowo elementami znajdującymi się pomiędzy autorem słowa i ikonopisem a adresatem ich dokonań. 2
3.2. Reprezentacja i uobecnianie W tradycji prawosławnej podstawową funkcją ikony, którą jest uobecnianie. Ikona reprezentuje i uobecnia wydarzenia, które przedstawia, podobnie jak księga Ewangelii uobecnia słowa i wydarzenia z życia Jezusa. W Ewangelii to uobecnienie następuje przez słowo, natomiast w ikonie przez linie, kolory i napisy. Napis ma tu zasadnicze znaczenie, podobnie jak imię w Biblii. Napis na ikonie nie jest tylko zwykłym podpisem, znakiem rozpoznawczym, lecz środkiem komunikującym istotne treści. Ikona przypomina obecność Boga, Chrystusa, Bogarodzicy i postaci świętych, uobecnia wydarzenia biblijne lub z życia świętych. Celem ikony jest więc wprowadzenie świadomości wierzącego w świat ducha. Staje się ona promieniowaniem obecności, teofanią, wobec której nie można pozostawać tylko widzem, ale należy skłonić się w akcie adoracji i modlitwy. 3.3. Funkcja liturgiczna Ikony w Kościele bizantyjskim spełniają przede wszystkim funkcję kultową, liturgiczną. Ikony uroczyście poświęca się, najczęściej w związku z liturgią eucharystyczną oraz intronizuje. Rytuał Kościoła bizantyjskiego zawiera specjalną modlitwę konsekracyjną ikony, która włącza ikonę w jej funkcję kultową. Ikony uroczyście poświęca się i intronizuje podczas Bożej Liturgii. Przed ikonami zapala się lampki oliwne i liczne świece na znak czci oraz jako symbol próśb zanoszonych do Chrystusa, Bogurodzicy czy świętych. Ikonom oddaje się pokłony i całuje na znak czci i miłości. Podczas nabożeństw liturgicznych często powtarza się obrzęd okadzania ikon, wiernych i całego kościoła. Ikony są także noszone w procesjach, ikonami udziela się wiernym błogosławieństwa. Charakterystycznym przejawem czci obrazów jest też ustanawianie odrębnych świąt sławnych ikon, zwłaszcza ikon Bogurodzicy. W sprawowaniu całego kultu Kościoła najważniejsza jest Osoba Chrystusa, Arcykapłana. Wskazuje na to tematyka i rozmieszczenie ikon na ścianach świątyni, a przede wszystkim na ikonostasie. Ikona Chrystusa z arcykapłańskimi atrybutami zajmuje najważniejsze miejsce ponad wszystkimi innymi ikonami, które obrazują Ewangelię i żywoty świętych. W samym ikonostasie ikona Chrystusa będzie się nawet powtarzać kilkakrotnie w różnych jej typach. Pierwsze miejsce po wyobrażeniu Chrystusa zajmuje ikona Matki Bożej i tworzy wraz z nim harmonijną całość. Kościół widzi w Maryi Matkę Bożą i Orędowniczkę całej ludzkości. Sławiąc Matkę Bożą, nie można nie sławić Jej Syna. Tajemnica jej Bożego macierzyństwa wynika z tajemnicy Wcielenia Boga. Ta więź utrwalona jest wyraźnie w ikono- 3
grafii i w liturgii. W ikonostasie umieszcza się ikonę Maryi i Chrystusa na tej samej płaszczyźnie po obu stronach bramy królewskiej. Po prawej stronie znajduje się ikona Zbawiciela trzymającego w ręku Ewangelię Słowo, które Bóg kieruje do człowieka. Po lewej Maryja wskazuje Dziecię trzymane na swej lewej ręce, ukazując światu żywe Słowo Boga. Te ikony Chrystusa i Bogurodzicy stanowią nieodłączny element liturgii eucharystycznej. 4. Interpretacja wybranych ikon 4.1. Trójca Święta Rublowa Ikona nawiązuje do biblijnej sceny odwiedzin trzech pielgrzymów u Abrahama (Rdz 18, 1-15). Scena biblijna zostaje jednak zinterpretowana. Zmienia się jej znaczenie. Namiot Abrahama staje się świątynią, dąb Mamre, pod którym zasiedli drzewem życia z Raju, cielec na półmisku ustępuje miejsca Kielichowi Eucharystycznemu. Trzej posłańcy, o lekkich i wysmukłych postaciach, mają wydłużone ciała. Przedstawieni są w postaci aniołów. Ich skrzydła aniołów jak również schematyczny sposób traktowania pejzażu wywołują wrażenie czegoś niematerialnego. 4.2. Ikona Chrystusa Acheiropita Pierwotny typ ikonograficzny, przedstawiający odbite na chuście Oblicze Jezusa, podtrzymywanej przez Archaniołów Gabriela i Michała. Nazwa tej ikony wywodzi się z historii. Jest to typ ikony ἀχειροποίητος = nie ręką uczyniony, obraz Chrystusa. Geneza tej ikony wiąże się z przypowieścią o królu Abgarze, który polecił swemu słudze, aby uprosił Chrystusa, żeby ten przyszedł na dwór Abgara i wyleczył króla z choroby. Gdyby Jezus nie mógł przyjść, sługa Abgara, miał sporządzić portret Chrystusa. Jezus wziął od sługi chustę, przyłożył do swojej twarzy i w ten sposób powstał portret, którego kontemplacja uzdrowiła króla Abgara. 4.3. Ikona Bogurodzicy Hodegetria Nazwa Hodegetria pochodzi od greckiego słowa ἡ ὁδός = droga. Ten typ ikony przedstawia Bogurodzicę, wskazującą drogę. Matka Boża występuje w pozycji frontalnej, w lewej ręce trzyma Dziecię Jezus, a prawą wskazuje na nie. Jest ona przewodniczką, wskazującą ludziom drogę do Chrystusa. Bogurodzica prowadzi do Chrystusa i jest Matką Kościoła. 4
Dziecię ma twarz dorosłego człowieka, a złocony kolor jego szat symbolizuje naturę Bożą. Chrystus w lewej ręce trzyma zwój lub księgę Pisma św., a prawą błogosławi. Tradycja bizantyjska wyprowadza ten typ ikony Bogurodzicy od św. Łukasza, dlatego w kulcie maryjnym zajmuje ona miejsce uprzywilejowane. 5